چند هفته پیش، یکی از دوستانم به من گفت که در حال خواندن کتاب انسان خردمند است. نام نویسنده را پرسیدم و دیدم هراری است.

انتظار نداشتم نسخه‌ی فارسی کتاب را ببینم و از این بابت خوشحال شدم.

خواهش کردم که اگر کتاب را خواند و از ترجمه راضی بود (یا لااقل ترجمه را قابل تحمل می‌دانست) تصویری از کتاب را برایم ارسال کند تا در روزنوشته‌ها بگذارم.

 

کتاب Sapiens را زمستان سال ۹۴ خریدم و چند ماه، هم‌نشین من بود.

چون مطالعه‌ی این بحث، اولویت اولم نبود، کمی طول کشید تا جای خود را در میان سایر کتابهایم – که هر کدام چند ماه در صف انتظار قرار داشتند – باز کند.

تعبیر Brief (مختصر) که در تیتر فرعی کتاب مورد استفاده قرار گرفته، واقعاً شایسته‌ی این کتاب است.

بشر، حدود دو میلیون سال است که بر روی زمین زندگی می‌کند، اما عمر انسان به شکلی که ما می‌شناسیم و ویژگی‌هایی که از او توقع داریم، هنوز به دویست هزار سال نرسیده است.

بگذریم از اینکه کتاب هراری، همین دوره را هم با شتابی شگفت‌آور مرور می‌کند و از کنار هر مقطع زمانی به سرعت می‌گذرد تا در نیمه‌های کتاب، به امروز انسان برسد و دیدگاه‌های خود را در مورد آینده‌ی مسیر انسان تشریح کند.

عنوان برخی از فصل‌های کتاب انسان خردمند

یکی از معیارهای من در انتخاب کتاب، برای خرید و مطالعه، عنوان فصل‌های مختلف کتاب است.

از آنجا که ممکن است عنوان فصل‌ها، در فهرست معیارهای شما هم باشد، عناوین برخی از فصل‌های کتاب را در اینجا می‌آورم:

 

• یک حیوان بی‌اهمیت
• بزرگترین فساد تاریخ
• ساخت اهرام
• در تاریخ، چیزی به نام عدالت وجود ندارد
• رایحه‌ی پول
• کشف جهل و نادانی
• ازدواج علم و امپراطوری
• کیش سرمایه داری
• چرخ صنعت
• پایان انسان خردمند

درباره ترجمه کتاب

با توجه به اینکه هنوز نسخه ترجمه شده کتاب را ندیده‌ام، قاعدتاً توضیح و معرفی من را به عنوان تایید ترجمه در نظر نگیرید.

اگر چه تا این لحظه که متن را می‌نویسم، سه نفر از دوستانم، بخش‌هایی از نسخه‌ی فارسی را خوانده‌اند و هر سه به اتفاق، کیفیت آن را تایید کرده‌اند.

البته، فکر می‌کنم حتی وجود اشکال یا ضعف در چنین ترجمه‌هایی را هم باید پذیرفت و به دیده‌ی اغماض نگاه کرد.

جنس موضوع، چیزی است که ما در فارسی برای آن واژه‌های کافی در اختیار نداریم. بنابراین، می‌توان انتظار داشت که حتی خبره‌ترین مترجمان هم، در انتقال پاره‌ای از مفاهیم، با چالش‌های جدی مواجه شوند.

به هر حال، به شخصه حتی اگر مترجمان، بخش‌های کوچکی از کتاب را هم با جرح و تعدیل یا حذف منتشر کرده باشند، همچنان به زحمت‌شان احترام می‌گذارم و شرایط‌شان را درک می‌کنم.

هوشمند؟ خردورز؟ اندیشمند؟ عاقل؟

چالش ترجمه‌ی چنین کتابی، حتی قبل از اینکه آن را باز کنید، از روی جلدش آغاز می‌شود.

اصطلاح Homo Sapiens اصطلاحی لاتین است که در انگلیسی هم رایج شده و در فارسی، بر روی ترجمه‌ی آن اتفاق نظر وجود ندارد.

قبل از اینکه کتاب به فارسی ترجمه شود، در برخی از نقدها و تحلیل‌ها، از آن تحت عنوان انسان هوشمند نام‌ برده بودند.

خوشبختانه مترجمان کتاب، عنوان دقیق‌ترانسان خردمند را برای آن برگزیده‌اند.

Homo با Human که در انگلیسی به کار می‌رود، هم‌خانواده است و Sapiens و Sapientis کلمه‌ای نسبتاً رایج در نوشته‌های لاتین است. فکر می‌کنم بهترین ترجمه‌ی آن برای ما حکیم باشد. البته اگر بخواهیم از لاتین به فارسی ترجمه کنیم. تا جایی که من دیده‌ام این اصطلاح را در مورد فیلسوفان و بعضاً سیاستمداران، از سقراط و ارسطو تا آرلیوس و سیسرو به کار می‌برده‌اند.

واژه‌نامه‌های انگلیسی، معمولاً Homo Sapiens را به Wise Man ترجمه می‌کنند و بر این مبنا، شاید انسان خردمند یا انسان خردورز ترجمه‌ی مناسبی باشد. البته فکر می‌کنم بشر خردورز ترجمه‌ی دقیق‌تری است.

چون بشر از انسان عام‌تر است. شاید به همین علت، کسانی که Human Rights را به فارسی ترجمه کردند، ترجیح دادند به جای حقوق انساناز اصطلاح حقوق بشر استفاده کنند.

در نگاه من، خردورز هم، از خردمند دقیق‌تر است. چرا که خردورزی همواره به خردمندی منتهی نمی‌شود. خردورزی نوعی توانمندی است و خردمندی می‌تواند دستاورد این توانمندی باشد.

به هر حال، ما در اینجا با یک واژه‌ی روزمره‌ی انگلیسی یا لاتین سر و کار نداریم و در مورد یک گونه (Species) حرف می‌زنیم. چیزی که نویسنده به خوبی در فصل اول کتاب، مورد بحث قرار داده است.

اما این را هم بگویم که اعراب – که به نظرم در ترجمه‌ی بسیاری از واژه‌های انگلیسی از ما دقیق‌تر هستند – اصطلاح عاقل را به عنوان ترجمه‌ی Sapiens به کار می‌برند و با توضیحاتی که در گذشته داده‌ام (در اینجا)، شاید انسان اندیشمند یا انسان اندیشه ورز یا بشر اندیشه ورز هم تعبیر مناسبی باشد.

ممکن است برای خواننده‌ای که این جنس بحث‌ها را نخوانده، این نوع اصرار من به جزئیات، وسواسی زائد (یا شاید حتی بیمارگونه) به نظر برسد. اما جنس این کتاب و کتابهایی از این دست، عملاً حول مفهوم Sapiens می‌گردند و تفاوتی که در تفسیر این واژه وجود دارد، اردوگاه‌های متفاوت و گاه متعارضی را میان اهل تحقیق و مطالعه تشکیل داده است.

کتاب Homo Deus

هراری کتاب دیگری هم دارد که بعد از کتاب انسان خردمند نوشته است.

تمام تفاوت در همان یک اصطلاح Sapiens است. این بار صفت خردورز از انسان گرفته شده و نژاد انسان آینده با واژه‌ی Deus توصیف شده است.

وقت و حوصله و فضا، برای بیشتر گفتن و نوشتن از این کتاب هراری نیست.

اما حیفم می‌آید که نگاهی به طرح روی جلد آن نیاندازیم:

اثر انگشت انسان که محور مفهومی طراحی جلد در کتاب انسان خردمند بود، در کتاب Homo Deus به اثر انگشت دیجیتال تبدیل شده است.

البته اگر انتظار دارید که کتاب، بیشتر به سمت هوش مصنوعی و سایبورگ و سن تور برود، احتمالاً نویسنده شما را ناامید خواهد کرد.

او بیشتر به تحلیلی اجتماعی – اقتصادی – گاهی زیست شناسی، از آینده انسان پرداخته.

نمی‌دانم مناظره های مربوط به آینده انسان که پینکر و گلدول و ریدلی و دوباتن داشته‌اند و در متمم منتشر شده مطالعه کرده‌اید یا نه. اما اگر مطالعه کرده باشید، می‌توانم بگویم که هراری، جایی در میانه‌ی دو طیف خوش بین و بدبین ایستاده.

او نه مانند پینکر و ریدلی خوش‌بین است و نه مانند گلدول و دوباتن بدبین.

او معتقد است انسان، همواره با چالش دست و پنجره نرم خواهد کرد. اگر چه چالش‌هایش هم مانند خودش رشد و تکامل و تغییر را تجربه می‌کنند.

او سهم جنگ را در امروز و فردای انسان کمتر می‌بیند و تاکید می‌کند که همین امروز، کوکاکولا بسیار بیشتر از حملات تروریستی، انسان‌ها را کشته است.

اما تاکید می‌کند که کاهش جنگ، صرفاً به این معناست که شاید خودکشی، سهم بیشتری از مسئولیت مرگ را بر عهده بگیرد.

یا با توجه به روند کاهشی قطحی و گرسنگی که مدت‌هاست در دنیا وجود دارد، تاکید می‌کند که مرگ ناشی از چاقی، قربانیانی کمتر از مرگ ناشی از گرسنگی ندارد.

به هر حال، این مطلب، صرفاً بهانه‌ای بود تا بگویم کتاب انسان خرمند یا به قول خودم بشر خردورز در نگاه من ارزش خواندن دارد و ممنون می‌شوم دوستانی که نسخه‌ی فارسی را خوانده‌اند، اگر بازخورد، توضیح یا نقدی بر آن دارند در اینجا بنویسند تا من و بقیه‌ی دوستان هم از تجربه‌ی آنها استفاده کنیم.